تأثیر بلاغی معانی و مفاهیم قرآن بر شعر سه تن از شاعران معاصر عرب (أمل دنقل، محمد عفیفی مطر و صلاح عبدالصبور)

چکیده هنجارگریزی از نظریه های ادبی جدید و از شیوه های آشنایی زدایی است که توسط مکتب فرمالیسم روسی در سال (1917م.) مطرح شد. این نظریه ارتباط تنگاتنگی با علم بلاغت و آرایه های ادبی به کار رفته در آن دارد. به اعتقاد فرمالیست ها -به ویژه رومان یاکوبسن- سخنگوی زبان، نشانه ای را از روی محور جانشینی انتخاب نموده و با سایر نشانه های زبانی بر روی محور هم نشینی ترکیب می کند و از این طریق پیامی را به مخاطب انتقال می دهد. با توجه به این دیدگاه برخی مباحث علم بیان از جمله استعاره و کنایه، عملکردی مشابه با محور جانشینی دارند و برخی دیگر چون مجاز و تشبیه در بحث محور هم نشینی قابل طرح است. عرب ها پس از آشنایی با اصول و مبانی این نظریه، به دلیل پیوند آن با علم بلاغت که از جمله مباحث مهم و ریشه دار در تاریخچه ادبیات عربی است، تلاش نمودند تا از دریچه هنجارگریزی به متون و آثار ادبی خویش نگاهی نو و تازه بیفکنند و در پاره ای موارد به تطبیق اصول و مبانی آن، با میراث بلاغت عربی و اندیشه های صاحب نظران گذشته ی آن بپردازند. در این میان علاقه فراوان عرب ها به شعر و ادبیات و نیز توجه به جنبه های اعجاز بیانی قرآن کریم و کارکرد آرایه های ادبی در بافت روایی آیات، موجب شد تا شاعران و ادیبان -گذشته و معاصر- پیوسته به متن قرآن و صنایع ادبی به کار رفته در آن توجه نمایند. توجه به قرآن از جنبه های ادبی و زیبایی شناختی، گویای کارکرد هنجارگریزی در قرآن کریم است. حضور آیات و مفاهیم قرآنی در اشعار شاعران معاصر هم پای شاعران گذشته، ظرافت و لطافت خاص خود را داراست. شاعران این دوره با ابتکار و نوآوری، زیبایی آیات را به کلام خود پیوند زده و بر ارزش سخن خویش می افزایند. از جمله این شاعران می توان به محمد عفیفی مطر، أمل دنقل و صلاح عبدالصبور اشاره کرد. این سه شاعر از شاعران برجسته مصری هستند که با تأثیرپذیری از سیر تحولات شعری در غرب و نیز بهره مندی از رمز و اسطوره، قدم به عرصه نوینی در عالم ادبیات نهادند. این شاعران به یاری عناصر ادبی و زیبایی شناسی در سروده های خویش، اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی کشور مصر را منعکس می سازند و از میراث ادبی و دینی گذشته برای هر چه پربارتر نمودن کلام خود بهره می برند. در این رساله خوانش اشعار این شاعران بر مبنای اصول بلاغی صورت می پذیرد و تأثیرپذیری این شاعران از قرآن کریم از دریچه ی علم بلاغت و مباحث علم بیان (هنجارگریزی معنایی) نگریسته و بسامد هریک از هنجارگریزی های معنایی و نیز چگونگی تعامل هر یک از این سه شاعر در برخورد با آیات و مفاهیم قرآنی تبیین می گردد و در پایان با تحلیل آماری و ارائه جدول ها در خصوص هنجارگریزی معنایی قرآن در شعر این سه تن، نحوه ی حضور متن قرآن در شعر آنان و نیز عملکرد هر یک از شاعران در استفاده از آیات الهی ارزیابی می گردد. واژگان کلیدی: هنجارگریزی معنایی قرآن، محمد عفیفی مطر، أمل دنقل، صلاح عبدالصبور.